Dr. Ishihara

De biografie

door Eric Kindel

Oogheelkunde en de verwante terreinen van oogzorg beschikken over een batterij van testen die de conditie van onze ogen en de toestand van ons zicht kunnen beoordelen. Vele van deze onderzoeken doen een beroep op een of ander visuele afwijking, waarvan de Snellenkaart (of projectie) waarschijnlijk de meest voorkomende - en minst opmerkelijke - is, al was het maar omdat bijna iedereen die een bezoek aan de opticien brengt, deze kaart voorgeschoteld krijgt. Het is echter minder waarschijnlijk dat men tijdens een dergelijk bezoek aan de opticien geconfronteerd zal worden met een test voor defecten bij het zien van kleuren (dat wil zeggen, kleuren`blindheid’). Dusdanig komen de bijbehorende afwijking minder gemakkelijk bij men op. Maar een test die bekend staat als de 'Ishihara', een vreemd-ogend boek van gedrukte rondjes bestaand uit gekleurde stippen, cijfers en kronkelende lijnen, kan men zich misschien wel herinneren.

De Ishihara test wordt gerapporteerd als het meest gebruikte middel voor het beoordelen van het kunnen zien van kleuren. Deze test heeft echter ook bepaalde beperkingen, het kan namelijk alleen de meest voorkomende rood-groene tekortkomingen ontdekken* (niet de zeldzamere blauwe), en ook nog eens met beperkte nauwkeurigheid. Als een afwijking waarvan de kleuren nauwkeurigheid essentieel is voor de diagnostische waarde, is de test vaak onderworpen aan tests voor de bekende risico's van het afdrukken: kleur inconsistentie tussen verschillende edities, pigment verslechtering na verloop van tijd, en de effecten van verschillende lichtomstandigheden. Het is dan ook heel begrijpelijk dat oogartsen een levendige belangstelling hebben voor deze zaken, en zo ook ontwerpers, al dan niet vanuit een enigszins andere invalshoek, omdat de oplossing voor dit probleem een heilzame discipline vereist dat zelden van ontwerp en productie vereist wordt. Maar voor degenen die nog niet bekend zijn met de Ishihara test, kan het de vraag oproepen: waarom ziet de test er uit zoals het eruit ziet?

Achtergrond

De test is vernoemd naar Dr. Shinoby Ishihara. Ishihara werd geboren in Tokio in 1879 en studeerde daar aan de Keizerlijke Universiteit met een militaire studiebeurs. Op verzoek van het Japanse Leger voerde hij vanaf 1908 onderzoeken uit op oogheelkundig gebied, eerst in Tokio en later in Duitsland in 1913-14. De uitbraak van de oorlog in Europa dwong hem terug te keren naar Japan, waas hij een militaire artsenpost betrok in Tokio. In deze periode werd hij door het leger gevraagd een test voor kleurenzicht te ontwikkelen voor de dienstplichtigen.

Er waren destijds al een aantal dergelijke tests in gebruik in Japan, sommigen ontwikkeld door Japanse oogheelkundigen, waarvan de ‘Stilling’ test (vernoemd naar oogheelkundige Jakob Stilling, voor het eerst gepubliceerd in 1878) waarschijnlijk het meest bekend is.

Deze tests waren gebaseerd op een principe dat pseudo-isochromatisme wordt genoemd. Het beschrijft het effect van twee (of meer) kleuren die gelijk lijken aan elkaar terwijl ze in feite verschillend zijn (vandaar pseudo).

Het effect is, in eenvoudige termen, een beschrijving van een beperking in het kleurenzicht, en dit kan worden benut voor het testen van het zicht waarbij kleuren die vaak als foutief als gelijkwaardig worden geïnterpreteerd, strategisch ingezet worden in zichttests die respons of opdracht gebaseerd zijn, wat de fout blootlegt en daarmee een positieve diagnose kan geven. Als de tests goed ontworpen zijn, dan zullen niet van de proefpersoon verlangen dat hij/zij de kleuren met hun naam identificeert, omdat dit het risico op dubbelzinnige antwoorden vergroot.

De test

Evenals zijn voorgangers, baseerde Ishihara zijn test op pseudo-isochomatisme. De intentie van de tests die hij ontwikkelde was echter het verkrijgen van resultaten die gemakkelijker geïnterpreteerd konden worden, en dusdanig betrouwbaarder waren. Hij begon met een rond vlak waarin stippen van verschillende maten en tinten gelijkmatig doch onregelmatig werden verdeeld. Hij zorgde ervoor dat er binnen het vlak geen vorm groter dan de stippen (of opgebouwd uit de stippen) gevonden kon worden, ofwel door contour ofwel door wisselingen in tinten, aangezien de configuratie van de stippen deze kenmerken zouden desintegreren - een standaard camouflage techniek. Ishihara kon nu vormen creëren binnen het vlak, die alleen op basis van kleur (of liever gezegd, tint) geïdentificeerd konden worden. Dit kon op vier manieren gedaan worden.

De eerste manier betrof ‘transformatie’. Twee getallen werden over het stippenvlak heen geplaatst. Daar waar de getallen overlapten, werden zij opgebouwd uit tinten die van de achtergrond onderscheiden konden worden door zowel kleurennormale proefpersonen als proefpersonen met kleurendefectief zicht. Daar waar er geen overlapping was van de getallen, werd het ene getal afgemaakt met tinten die alleen door kleurennormalen onderscheiden kunnen worden, en het andere getal met tinten die alleen door kleurendefectieven onderscheiden worden. Welk van de twee getallen door de proefpersoon werd geïdentificeerd, gaf de staat van hun kleurenzicht aan.

In sommige gevallen werden getallen strategisch gepaard om de overlap te maximaliseren (zoals 8-3, 6-5, 4-1) en op die manier kon het ene getal effectiever worden verborgen in het andere. De gedeelde breedten en vormen van de cursieve Clarendon-achtige getallen bleken hierbij voordelig, evenals hun uitwassende strepen en ronde uiteinden die naadloos in het stippenvlak verzinken.

Op deze basis werden nog drie andere tests opgesteld: een ‘verdwijnend’ ontwerp waarbij alleen proefpersonen met normaal kleurenzicht een getal in het stippenvlak konden onderscheiden; de tegenhanger hiervan, een ‘verborgen’ ontwerp waarbij het getal alleen onderscheiden kan worden door kleurendefectieven; en een ‘kwalitatief’ ontwerp waarbij verschillende graden van zichtbaarheid van het getal milde tot ernstige afwijkingen aangetoond konden worden. En om er zeker van te zijn dat mensen die minder bekend waren met getallen niet buitengesloten werden, ontwierp Ishihara nog een tweede serie tests op dezelfde vier manieren, alleen hoefde de proefpersoon bij deze tests alleen maar een bepaald pad aan te kunnen wijzen dat zich door het stippenveld heen baande.

Productie

De vroegste versies van de test van Ishihara, uit 1916, werden niet gepubliceerd. In plaats daarvan werden ze gereserveerd voor gebruik door het Japanse leger. In de eerste instantie werden ook geen getallen gebruikt maar Japanse hiragana (en later katakana) tekens. Ishihara beschilderde ieder plaatje met de hand met waterverf voordat deze lithografisch werden afgedrukt. Pas een jaar later werd er werk van gemaakt deze tests aan te passen voor gebruik buiten Japan. Dit betekende dat de plaatjes waar Japanse tekens op afgebeeld stonden, vervangen moesten worden door getallen. Maar Ishihara kon geen uitgever vinden. Hij liet zich echter niet uit het veld slaan, en financierde zelf een editie van 600 kopieën. Deze editie had als naam De serie plaatjes ontwikkeld als tests voor kleurenblindheid en werd gedrukt door Handaya & Co rond eind 1917. Het bevatte zestien plaatjes en Engelse instructies. In de eerste instantie werden er maar enkele exemplaren verkocht.

In 1921 trachtte Ishihara de bekendheid van de test te bevorderen door enkele kopieen naar universiteiten en oogheelkundigen over de gehele wereld te sturen. Over de volgende paar jaren verwierf de test een zekere mate van acceptatie na een aantal gunstige evaluaties en promoties vanuit deze tak. Op z’n beurt leidde dit tot gebruik van de test voor het beoordelen van koopman-matrozen, spoorwerkers en later ook voor marine en luchtmacht personeel. Tegen 1925 zorgde een enorm toenemende vraag naar de test een co-publishing overeenkomst tussen Handaya, die de verkoop van de test in Japan zou verhandelen, en Kanehara & Co, die de test in het buitenland zouden verhandelen (beide uitgevers bestaan vandaag de dag nog steeds en deze overeenkomst bestaat nog altijd voort).

De toenemende populariteit van de test maakte het over de daaropvolgende vier decennia noodzakelijk dat Ishihara continu moeite zou moeten doen om de nauwkeurigheid van de kleuren voor iedere nieuwe editie te handhaven. Dit bleek moeilijk aangezien een grote verscheidenheid aan printers gebruikt werden voor het werk, met gemengde resultaten. De schaarste van geschikt papier en kleurenvaste inktsoorten vlak na de Tweede Wereldoorlog maakte deze jaren moeilijk en tijdens deze periode besteedde de inmiddels gepensioneerde Ishihara (sinds 1940) veel tijd aan het toezicht houden op de productie. Tegen de vroege zestiger jaren was de afdrukkwaliteit echter op een acceptabel niveau gestabiliseerd. Vandaag de dag is Ishihara’s test voor kleurendeficiëntie, zoals het tegenwoordig heet, uitgebracht in drie uitgaven van 14, 24 of 38 plaatjes; de 38-editie kost ruim US$200.

Erfenis

In tegenstelling tot wiens vele creatieve, intellectuele contributies onerkend zijn gebleven, of die pas volledig zijn erkend na volhardende campagnevoering door anderen, heeft Ishihara niet aan dergelijke verwaarlozing hoeven lijden. Sinds zijn dood in 1963 is de rentmeesterschap over de ‘Ishihara’ in handen gekomen van het Isshinkai Fonds, gesubsidieerd door de rechten van de test en belast met de taak van het handhaven van de hoge kwaliteit van productie. In 1984 publiceerde een voormalige collega, Keiu Suda, een monografie waarin de uitgesproken carrière van Ishihara uitgebreid werd beschreven, en tot op de dag van vandaag wordt hij in herinnering vereerd door Japanse oogheelkundigen. Zijn originele waterverf schilderingen zijn tevens in bewaring gesteld van de Universiteit van Tokio.

Negen decennia na de eerste editie, wordt Ishihara’s test voor kleurendeficientie nog altijd veel gebruikt, in staat om mensen snel te screenen voor kleurenzicht afwijkingen die andere, meer diepgaande tests vervolgens tot in detail kunnen uitwerken. Het is daarom gemakkelijk het belang van de test in de medische praktijk te zien, zeker voor mensen waarbij de diagnose kleurenblindheid de persoon in kwestie kan helpen te begrijpen waarom de wereld voor hen zo anders uit ziet dan voor anderen. Met evenveel gemak kan deze test worden gevierd als een visueel, grafisch ontwerp van hoge rang, functioneel ingewijd en onuitsprekelijk Japans in kleur, vorm en materiaal.

Voorbij deze kwaliteiten ligt echter nog een subtielere psychologische dimensie dat ook toegelicht moet worden. Het is het volgende: dat ‘Ishihara’, uiteindelijk, geen test voor disfunctie is – of je kunt zien of niet – maar een test voor verschil: dat (bijna) iedereen iets ziet, wat simpelweg niet altijd hetzelfde is. Dit is zeker een wat meer productief begrip van kleurdeficiënt zicht, en wel eentje dat Shinobu Ishihara met een duurzaam effect heeft begeleid.

Opmerkingen

* Een milde vorm van rood-groene kleurenzicht deficiëntie doet zich voor wanneer de voor groen ofwel voor rood gevoelige fotopigmenten in het netvlies een iets andere respons heeft op kleur; dit resulteert in verminderd onderscheid tussen rood en groen. Een meer ernstige deficiëntie doet zich voor wanneer de rode ofwel de groene fotopigmenten volledig ontbreken.

Een beknopte Engelse, niet-technische discussie over kleurendeficiënte zicht kunt u vinden in Donald McIntyre’s Colour blindness: causes and effects (Dalton Publishing 2002).

Met dank aan: Dr. Mitsuru Sawa (bestuur, Isshinkai Foundation), Shoko Mugikura.

© Eric Kindel | Mag niet gepubliceerd of gedupliceerd worden zonder toestemming.

Voor het eerst uitgebracht als Ishihara, Eye, vol. 14, nr. 56, Zomer 2005, pp. 18–23. De huidige tekst is enigszins aangepast, November 2008.

Eric Kindel is een ontwerper, schrijver en Docent aan de Afdeling Typografie & Grafische Communicatie aan de Universeit van Reading. Veel van zijn geschriften hebben als thema de wisselwerking van ontwerp, technologie en productie. Zijn onderzoeksspecialisme is de geschiedenis van het stencilen.
Website: www.reading.ac.uk/typography/about/staff/e-t-kindel.asp.